Artikel 6 EVRM, het nemo tenetur-beginsel en de restrictie bij het afdwingen van wilsafhankelijk materiaal: wie?
ARTIKEL TBS&H 2025, nr. 5
4 november 2025
Op grond van het nemo tenetur-beginsel kan niemand gedwongen bewijs tegen zichzelf te leveren. Dit is een recht dat voortvloeit uit artikel 6 EVRM. Om dit kunnen waarborgen, volgt uit de rechtspraak dat er een restrictie moet worden gegeven dat afgedwongen wilsafhankelijk materiaal niet mag worden gebruikt voor beboeting of bestraffing. In het belastingrecht is het de rechter die deze restrictie aan de vordering verbindt, maar in het bestuursrecht is dit echter het bestuursorgaan. In mijn artikel voor TBS&H onderzoek ik waarom dit in het belastingrecht anders is en ga ik na of er in het belastingrecht niet juist aangesloten moet worden bij het bestuursrecht [1].
Het nemo tenetur-beginsel en wilsafhankelijk materiaal
In artikel 6 EVRM zijn diverse rechten opgenomen, waaronder het nemo tenetur-beginsel. Dat beginsel houdt in dat iemand niet gedwongen kan worden bewijs tegen zichzelf te leveren. In de rechtspraak van het EHRM is overwogen dat dit wel afhangt van het type materiaal. Als materiaal bestaat afhankelijk van de wil, dan mag dit materiaal niet worden gebruikt voor beboetings- of bestraffingsdoeleinden. Het onderscheid wilsafhankelijk materiaal en wilsonafhankelijk materiaal is daarvoor heel belangrijk. In de rechtspraak worden hier de nodige discussies over gevoerd, waarbij een laatste belangrijke arrest is gewezen door het EHRM in 2022, namelijk De Legé tegen Nederland [2].
Het komt de rechtsbescherming en rechtseenheid ten goede als de restrictie door de inspecteur wordt gegeven in plaats van de rechter
Rechtsbescherming: de restrictie verbinden aan het bevel
In het belastingrecht kan er spanning ontstaan tussen de fiscale informatieverplichting en het nemo tenetur-beginsel. Wat als een belastingplichtige verplicht kan worden om informatie te verstrekken, die hem ook kan incrimineren? Het onderscheid wilsafhankelijk en wilsonafhankelijk materiaal is van belang.
De Hoge Raad heeft geoordeeld dat de rechter een restrictie moet verbinden aan het bevel tot het verstrekking van informatie. Hierbij kan bijvoorbeeld worden gedacht aan de Belastingdienst die een informatievordering heeft gedaan op grond van artikel 47 AWR en bij niet-nakoming daarvan een civiele procedure start om de informatie af te dwingen op straffe van een dwangsom. In dit scenario moet de kortgedingrechter aan het bevel de restrictie verbinden dat het verstrekte wilsafhankelijke materiaal uitsluitend mag worden gebruikt voor de belastingheffing. Dus niet voor beboeting of bestraffing.
De rechtsbescherming in het bestuursrecht
In het bestuursrecht is gelijkluidend geoordeeld. Als er wilsafhankelijke informatie wordt afgedwongen, dan moeten de autoriteiten erin voorzien dat een restrictie aan de informatievordering wordt verbonden dat dit alleen mag worden gebruikt voor het uitoefenen van toezicht [3]. Anders dan in het belastingrecht, is het hier niet (pas) de rechter die in deze rechtsbescherming moet voorzien, maar de autoriteit die de informatie afdwingt. Dat is het bestuursorgaan.
Als hierbij een vergelijking wordt gemaakt met het belastingrecht, dan zou het de inspecteur moeten zijn (in plaats van de latere rechter) die de restrictie aan de informatievordering zou moeten verbinden.
Afsluitend
In dit artikel wordt beargumenteerd dat er geen goede redenen zijn om in het belastingrecht niet aan te sluiten bij wat de huidige praktijk is in het bestuursrecht: namelijk het bestuursorgaan de restrictie te laten verbinden aan het afdwingen van materiaal. Op die manier wordt al in een vroegtijdig stadium rechtsbescherming geboden.
———————————————
[1] K.M.G. Demandt, ‘De restrictie bij het afdwingen van wilsafhankelijk materiaal: wie?’, Tijdschrift voor Bijzonder Strafrecht & Handhaving 2025, nr. 5.
[2] EHRM 4 oktober 2022, nr. 58342/15 (De Legé t. Nederland).
[3] Bijvoorbeeld CBb 10 januari 2018, ECLI:NL:CBB:2018:3.
Ook interessant:
